Aquí hai unha obviedade: os libros parecen os seus pais. Non os donos, pero eles os marcan. Un día, na biblioteca de Mingote, Rodrigo Cortés leu unha edición do 'Dicionario do Diaño' de Ambrose Bierce que buscaba dende hai tempo. Era unha obra rara, na que o autor torcía as palabras ata extraer delas unha nova definición, un exercicio ao seu gusto. A viúva do debuxante, Isabel Vigiola, debeu de percibir algo e deullo. Daquela non o sabía, pero acababa de ser empujado a un mundo novo. De volta na casa, Cortés comezou a facer malabares con verbos, adxectivos e substantivos; primeiro por diversión, despois por necesidade. E así nace 'Verbolario', a súa sección diaria na ABC, na que despoxa ou disfraza voces coa constancia do mar, que nunca cansa. Iso foi hai sete anos, ou o que é o mesmo, dous mil cincocentos días, dúas mil cincocentas palabras. Agora decidiu xuntalas e vestilas e peitealas e metelas nun libro que cabe na palma dunha man, coma os dicionarios escolares. Un libro que se pode ler de moitas maneiras. Que ten orde (alfabética) e desorde (semántica). E iso chámase, por suposto, 'Verbolario' (Random House Literature).
—Os libros nacen así, sen pedir permiso?
—Todo nace de súpeto. Iso non significa que caia abraiado do cabalo camiño de Damasco. Pero calquera cousa acende o fusible. E en certo sentido creo que o único que necesita é unha liña para tirar.
"Como se fai un definidor de palabras?" Hai algo que escribir?
—O único que tiña claro era que non quería facer traballos de actualidade, porque teño a impresión de que o humor e a actualidade en xeral non se entenden ben. Decidín cedo que ía traballar cun colchón. E que sempre ía ter setenta ou oitenta palabras na neveira en diferentes graos de desenvolvemento... E cando a neveira se esgota teño ganas de xerar. E pode ser de mil xeitos. Ás veces empezo a ler calquera artigo só para ter voces. E escríboas. E cando teño vinte anos séntome a extraer algo del... Iso pasou para completar o libro, porque algunhas letras aínda estaban menos nutridas. O x, o w, o y, o ñ... Hai moi poucas palabras que comezan por ñ. E alí non podes esperar, tes que sentarte e mesmo abrir o dicionario ortodoxo da Academia, a ver que hai.
—O ñ é o noso distintivo, pero é unha letra difícil.
—É unha carta perfecta para cambiar de idioma [risas].
—Hai definicións que son como debuxos animados, e outras que son como bromas, e outras como poemas e outras como iluminacións. Hai equilibrio en 'Verbolario'?
"Non, está o máis desequilibrado que podo". E por iso xorden eses códigos: humor, poesía, filosofía... Non me preocupa demasiado a mestura. Xa que non me preocupa ser contraditorio. Nunca trato con ningunha verdade, pero xera un pequeno tropezo no cerebro do lector. Deténgase un segundo sen entender realmente por que. Fai que o programa deixe de funcionar por un segundo e esixa un pequeno paseo polo bloque.
—Iso ten moita poesía: redescubrir o mundo coma se fose a primeira vez, reinventar a linguaxe.
—E tamén hai algo que está intimamente ligado á poesía en termos técnicos: esa vocación de comezar por información complexa e codificala ata comprimila en termos moi resonantes e moi connotativos, que non o expresa literalmente, senón que o fai por resonancia. . . Case hai un xogo, en 'Verbolario' e en moitas das cousas que fago, de intentar expresalo en menos espazo. Con menos palabras. Para que cada un deles acabe sendo máis denso. Coa definición perfecta dun termo é case outro termo. Palabra única. desexo: sufrir
O libro está cheo de exemplos deste tipo. afogar: rendirse Civilizado: domesticado. Escolla: descartar. Estas definicións son froito da poda, non?
—Teñen que ver co exercicio da reescritura, que é a verdadeira escritura. Dalgún xeito, escribe e reescribe [unha definición de 'Verbolario', por certo]. E reescribir sempre é quitar, atopar un xeito de elaboralo cada vez máis para que pareza cada vez máis doado.
—A través do humor, 'Verbolario' revela o verdadeiro significado de moitas palabras. E tamén revela o noso costume de usar unha palabra para dicir exactamente o contrario do que significa.
Facémolo sistematicamente. Case para iso serve a lingua. Si, esa é a definición literal de ironía, por outra banda. Lembro que o milésimo día de 'Verbolario' definiu a palabra 'si' como 'non'... Tendemos a usar palabras para ocultar cousas. E moitas veces Verbolario serve para quitar esa máscara. Ou para poñer unha máscara nova sobre a antiga.
"Escribir é reescribir. E reescritura está a quitar, atopar unha forma de elaboralo máis para que pareza máis doado".
—Os nosos postos diante do espello. Ante a propia hipocrisía, por exemplo. E iso xera risas.
—Espero que si, porque todo parte da autoobservación [risas]. En xeral, teño que definir ben as mentiras dos demais porque me estudo o suficiente. Hai algo niso, non sei se está a reparar, pero é liberador. Algo moi relacionado co alivio. É o mecanismo do humor, que se basea no paradoxo e no colapso.
"A mirada que lle bota á raza humana é despiadada. E igualmente.
Son bastante despiadado comigo mesmo. Non me subo a ningunha beirarrúa para espir ao ser humano. Prefiro desnudarme [risas]. O que pasa é que un é un exemplo bastante normalizado do outro. E o desapiadado tamén ten que ver cunha certa observación da natureza. Cando un observa o mundo a unha escala que non é a propia, dáse conta de que a natureza non está exactamente feita á medida do home. E que o seu comportamento é moi implacable. A natureza non é cruel. Tampouco vai en contra de nada. Só sei. E é en termos, polo tanto, implacable. Moi pouco compasivo. Porque segue o curso da física estrita. É dicir: se dás un paso máis alá do penedo é estrictamente irrelevante o que pensas sobre a lei da gravidade.
—[Risas].
—[Ri, e continúa]. Aplicar ese aspecto a ti mesmo elimina moita sucidade da lente. E ao mesmo tempo convértese nun perfecto espello distorsionador. Dalgún xeito, esaxerar a realidade permítenos vela.
—E dalgún xeito tamén, quizais a única forma de ver o presente sexa fuxindo do presente.
- Estou totalmente de acordo. Hai cousas que aparentemente son doutro xeito e son case antónimos. A realidade e o presente, ou a verdade e a realidade. Son cousas moi diferentes. É practicamente imposible achegarse á realidade. Pero a través da ficción é posible achegarse á verdade, que é algo moi diferente, que moitas veces se expresa moito mellor a través da mentira.
"Se das un paso máis aló do penedo é estrictamente irrelevante o que pensas sobre a lei da gravidade"
—En 'Os anos extraordinarios' houbo algo así, non?
—Precisamente fuxindo de calquera noción de realidade pódese achegar a verdade determinada. Mentres que cando intentas achegarte á realidade literalmente, ou a través da fotocopia, obtén unhas verdades moi restrinxidas, moi prescindibles, válidas non máis de dous anos.
—'Verbolario' é obra dun amante das linguas...
—Encántame a lingua, sempre lle fixo moita atención. Estou interesado en como unha desviación milimétrica na base se converte nunha desviación en metro no meta. E penso en como escoller o adxectivo correcto, ou como elixir o substantivo correcto para que non necesite o adxectivo. Porque supoñen diferenzas substanciais na eficacia da mensaxe. Para min ten moito que ver coa música estrita. Moitas veces, cando chego ao significado de algo, o seguinte traballo é a música: purificar e purificar a música de algo para que a mensaxe quede tan diluída que chegue coa súa maior eficacia. Aínda que poida resultar paradoxal. E por iso nunca intento dar ningunha lección a través de nada que defina ningún dos termos. Eu porque a propia música contén unha mensaxe moito máis poderosa. Como a propia risa. Cando recibe a risa, a risa encerra a mensaxe en si mesma; do mesmo xeito, non se pode nin se debe explicar unha broma. Porque o poder subversivo e desprogramador da risa contén todo.
"Ninguén me pediría que explicase unha sinfonía". Pero si, unha broma. Ai un poema.
—O máis poderoso da Novena de Beethoven nin sequera é que non signifique nada, senón que é inútil. E esas son as únicas cousas esenciais: as que non serven para nada, as que só serven para mellorar o mundo.
—Incluíu en 'Verbolario' un manual de instrucións para o lector, detallado, pero ao final di: «A ruta do borracho sempre vence á visita guiada».
- Si, máis curto.
—Ás veces soñamos con programar o acceso á cultura, con deseñala. Pasa coas lecturas para mozos, por exemplo: esta vale para dez anos, esta para trece, pero non para doce... E ao final todo é máis caótico.
—Iso paga a pena ter o fillo perfecto republicano e ateo antes dos catorce anos, pero a vida non é así. Non obstante, a vida é caótica. Coñeces cousas cando as coñeces. E é mellor facer esa suposición inevitable e xogar coa súa deportividade. De feito, moitos pais intentan repetir nos seus fillos o seu propio percorrido. Impoñéndoo! Pero os libros atópanse como están. Atopei ao mesmo tempo 'La metamorfosis' e 'Fray Perico y su borrico', e ocuparon lugares semellantes na miña memoria emocional. (...) Quizais por iso incluín un manual de usuario algo resignado para 'Verbolario'. Esa parte da derrota.
"O poder subversivo e desprogramador da risa contén todo"
—A edición é moi coidada, case parece unha reivindicación do libro en papel fronte ao dixital.
"Só tiña sentido facelo dun xeito especial. Cunha edición fóra de colección, moi traballada, moi coidada, moi mimada. Quería que o obxecto contase. Que pesaba ben na man. Que tiña o tamaño dun dicionario escolar, como os de Vox que utilizaba na escola. E unha encadernación holandesa, con lombo de tea, cun golpe seco na portada, con impresión a dúas tintas... Era importante que entrase polos ollos, polas puntas dos dedos. Sempre ten sentido que o que é o como e o como é o que. E que todo debe ser retroalimentado.
“O libro segue sendo un obxecto moi sofisticado. Máis inclusivo que o Kindle ou os derivados.
—Hai unha lei que seguramente non é miña, e que supoño que terá un nome, que determina que o tempo que algo estivo con nós sexa un bo predictor da súa posible pervivencia futura. É moito máis probable que algo que leva mil anos dure outros mil anos que algo que leva tres. O libro leva moito máis tempo que a tableta, polo que é moito máis probable que sobreviva durante centos de anos, mentres que a tableta converterase noutra cousa. E iso é porque un libro é o que é despois de moitas iteracións, despois de moitas probas, dende a tableta ata o rolo, pasando polo arquivo, ata a súa forma actual de encadernación. Revelouse ser moi útil, non se transformou substancialmente durante moitos séculos.
Por certo, se o Diccionario da RAE é a Constitución Española, que é o 'Verbolario'?
"Agora teño que pensar en algo para que pareza inmediato por escrito, non?"
-Tampouco.
—[Non pasaron nin tres segundos]. A súa emenda. A túa intolerable emenda [e rir de novo].
—¿E como definirías a Rodrigo Cortés en 'Verbolario'?
—Vaia... Non funcionaría porque ten dúas palabras. É un cinto de castidade que me autoimpuxo.
E con iso, todo está dito.
