Ezkutuan, hizkuntza tantaz tanta garbitzen zuen, bere formen arabera zizelkatuz, hitzak eta, beraz, aberastasuna ekarriz. Calo-ak, ijito-interpreteen bitartez, cantearen eskemak zirriborro bat bezala barneratu zituen. Hiztegia zabaltzeko terminoak jarri zituen, ospe handiko esamoldeak, ezaugarri definitzaileak ere. Herri honetatik hainbeste gordetzen dugun musika genero honetako disko oso bat entzuten badugu, arraroa izango da halakorik ez aurkitzea. Liburu bat edo kritikari espezializatu bat irakurtzen badugu, berdin. Asko dira izenburuan Caló hitzak dituzten diskoak, baita esaldi osoak ere. Esaterako, 'Sinar caló sinela un pochibo', La Chiqui de Jerezek XX. mende emankor bati agur esan zion lana bataiatu baitzuen.
Batzuk, musikaz harago, espetxeratuta geratu ziren, Octavio Pazek esango zuena, gaztelaniaz: cajole, parné, chanelar... Apirilaren 8ko Ijitoaren Egunarekin, erabilienak eta bitxienak errepasatzen ditugu.
Edonork abestu zezakeen 'Killing me softly with his song' eta bere burmuinean Roberta Falck-en ahotsa Pintingoren ahotsa alda zezakeen, arima ere edaten joan baitzen arrakastarik handiena lortzeko. Hala ere, ez dira asko konturatuko Pitingok, ile-gelak atzerantz, alde honetan ertz motzeko txanoa eta erakusleihoko trajea, «presuntutsua» esan nahi duela. Gainera, esan nahi dut, calóa artisten ezizenetan dago. Ikusi al duzu Choro dantzan?
La debla, 'jainkosa', flamenko estiloa da, eta Tomás Pavónek goia eman zion bere katedralean 'Triana auzoan', non ez baitago lumarik edo tinterorik desagertutako amari idazteko. Eta Diosek, Caló-n, 'undebel' bezala itzultzen du, beharbada flamenko errepertorioan gehien agertzen den hitzetako bat: «Ijito, piztu argia/mozkortuta nago/zutaz ari naiz undebel bati», gogoratu du. Camarón soleá baten amaieran. 'Undebel' da, era berean, Cigalaren lehen diskoari izenburua ematen dion rumba, Mairenak Filloren seguirilla batean deitzen zuen entitatea eta kantaore ugarik zeruko puntu amaitu gabeko batean finkatuta aipatu zutena.
Gamelu naquerar gara!
'Larache' 'gaua' da, eta, ilean tangoentzako zinta bat zuela, hazten ez den ilargi baten babespean eutsi zion Carmen Linaresek. 'Larache', 'noche': soinu preziatua. 'Bajañí' 'gitarra' da. 'Duquela', edo 'duca', 'mina'. 'Lache', 'lotsa'. Eta 'lache' hutsez La Perla de Cádiz ez da pena bere fragüita txikia salgai izatea. 'Camelar'-ek dagoeneko ezagutzen du. 'Guillar', Niña de los Peines 'A la Sierra de Armenia' seguirillan egin zuena, agian ez. 'Bat-batean alde egitea, ihes egitea' esan nahi du. Lorcaren 'Romancero'ko protagonista anonimo batzuek Guardia Zibilen "geruza maltzurrak altxatzen direnean" egiten duten moduan festa hondatzeko. 'Guillar' 'mú' esan gabe ere.
'Naquerar' pitzatzen ari da, baina txarto Manuel Agujetas-ek abesten duenean, eta tonu errebindikatiboan Mario Mayaren 'Camelamos naquerar' José Herediaren testuarekin aipatzen duenean. Hitz egin nahi dugu! «Atera» diozu begiak. 'Oripandó', José Mercéren disko berria eta Manolo Sanlúcar-en konposizio bizia 'Candela', 'amanecer' diskorako. 'Amaró', 'gurea', Manuel Agujetas Jr.-k orain arteko disko-lan bakarrean defendatzen duen moduan. Eta 'Sastipén talí', guretzat haranga dirudien agurra, 'osasuna eta askatasuna' esan nahi du, binomio horren bila sekula geldirik, edo oso gutxitan gelditu zen herri oso baten leloa.
Los Chorbos, Los Chichos eta Los Chunguitos bezalako taldeek, ijitoa 70eko hamarkadako musika-joerekin aurkituz komertzial bihurtu zutenak, Caló-z amaitzen den hitz bat sartzen dute imajinarioan, Manuel Machadori erreferentzia eginez, dagoeneko herrikoa dena. koplak bere egin zituen. Eta 'choros' eta 'jambos'-ak gertatzen ari dira gaur hirietan zehar: 'lapurretak' eta 'ertzainak', 'ez dakit zergatik' hori atze-oihal gisa El Jeros egonezinarekin mikrofonoan.
Romaniaren aldaera hau mendeetan zehar elkarrekin bizi izan da eta itzaltzen joan da: gure hizkeran kamuflatuta bizi da. Eta, hain zuzen, bide eta hautsaren kondaira zaharrez mintzo da, oinezko bidaiez, andarríos eta galeraz ere kondenatuta ohiturak alde batera utzi zituzten herriak.
